Dae sa LSU a sa LSC, sas Normas iscritas de su sardu ufitziale

Nche sunt colados prus de 15 annos dae sa publicatzione de sas Normas iscritas de riferimentu publicadas dae sa Regione de Sardigna cun su tìtulu de Limba Sarda Unificada (2001) e prus de 10 annos annos dae sas Normas iscritas de riferimentu cun su tìtulu de Limba Sarda Comuna (2006). Est unu resurtadu de importu mannu, ca, in fines, tenimus règulas seguras e costantes de iscritura chi cunsentint a sa limba sarda de cumprire su caminu de s’ufitzialidade e de si garantire unu tempus venidore prus seguru.

Pro sa norma linguìstica, s’ufitzialidade, sa modernidade!

Pro pònnere in logu firmu sa Normativa de sa limba sarda, proponimus, cun custu situ, sas “Normas ortogràficas pro iscrìere in sardu”, comente aplicatzione de sas Normas de sa Limba Sarda Comuna/Lsc, publicadas, inoghe, in su testu originale in italianu de su 2006. Cun sa seguràntzia de dare un’agiudu a chie cheret iscrìere “a norma” in sardu. E cun s’impinnu de publicare megioros o integra­tziones, si b’at bisòngiu.

Tenimus sas paràulas e sas règulas chi nos bisòngiant!

Sa limba nostra tenet sas paràulas pro espressare e comunicare totu sas ideas e cuntzetos in sa sotziedade moderna. Ca sa disponibilidade de paràulas in una limba est frutu de s’istòria de sa limba e de su pòpulu chi la faeddat. E, duncas, sa limba sarda est fata de faeddos antigos chi espressant cuntzetos e de cuntzetos noos chi tenent bisòngiu de faeddos noos, de una limba patrimoniale in ammodernamentu sena pasu.
Si una limba comente su sardu est “lìbera” de s’espressare in manera ufitziale, moderna, e tenet bisòngiu de definire totu su mundu chi l’inghìriat, in cada setore:
1. mantenet sos faeddos chi apartenent a su patrimòniu linguìsticu istòricu suo e chi at impreadu in cada època;
2. leat, elàborat, addatat dae àteras limbas sos faeddos noos o tèrmines chi li bisòngiant;
3. denòminat sos logos in sa limba sua;
4. denòminat sas pessones cun nùmenes suos.
Est craru chi, a custos 4 fundamentos, a custa òpera de preservatzione de su lèssicu, de sa toponomàstica / antroponomàstica e de s’elaboratzione de sa terminologia, tocat chi currispondat un’òpera de liberatzione o limitatzione dae sos furisterismos chi arriscant de òchiere su lèssicu fundamentale patrimoniale de su sardu pro lu cambiare cun unu lèssicu esternu e istràngiu.
E sa limba nostra tenet sas règulas pro l’iscrìere, gràtzias a su Guvernu de sa Regione Autònoma de Sardigna, chi at elaboradu e publicadu sas Normas de sa Limba Sarda Comuna in su 2006, a disponimentu de s’amministratzione regionale, ma finas de sos entes, impresas, iscolas, istitutziones sanitàrias, culturales, informativas; de sos iscritores, operadores linguìsticos, giornalistas, professores, apassionados.
In custas Normas linguìsticas de riferimentu sunt presentes totu sos critèrios e modalidades pro istabilire e afortire sos 4 fundamentos de sa limba mediados dae una sintassi sarda comuna.

“Amigos de sa Limba Sarda Comuna”

A tènnere una norma linguìstica coerente, unitària e moderna est unu resurtadu importante pro sa limba sarda chi si cheret limba ufitziale in cada logu e impreu.
Pro ispainare s’interessu e s’istima pro custas Normas linguìsticas, amus costituidu una comunidade in Facebook de “Amigos de sa Limba Sarda Comuna” chi est cròmpida a belle 2000 pessones [1]. Su tìtulu de custa pàgina est “Fundos medas, una bìngia”, pro descrìere cun custa metàfora su naturale de sa Lsc, in ue sas variedades locales de su sardu, sos “fundos”, sunt rapresentadas in una Norma generale unitària, sa “bìngia”.

Custu situ de sas Normas linguìsticas de riferimentu
Pro cuntentare sas chentinas de Amigos chi cherent tènnere semper a manu sas Normas linguìsticas de riferimentu, amus pessadu chi cumbeniat a imprentare custu libreddu, rispetende su testu originale de sa Lsc publicadu in pdf dae sa Ras, su 18 de Abrile de su 2006, in su situ web suo [2], ca est su modellu ufitziale de Normas chi tenimus e chi cheret connotu e tentu semper a disponimentu pro èssere aplicadu bene.
Pustis de sas Normas, semus publichende unas cantas annotatziones ortogràficas frutu de s’aplicatzione isperimentale fata.

Ite est una norma linguìstica

Una norma linguìstica est unu cumplessu de règulas chi definit unu modellu de limba de referèntzia pro una comunidade natzionale in contu de fonologia, morfologia, sintassi, lèssicu, ortografia. Podet èssere unu modellu iscritu ebbia o finas orale.
Pro s’impreu “normale” e ufitziale de su sardu, in totu sos documentos e in totu sos àmbitos sotziales e territoriales, b’at bisòngiu chi sa Limba Sarda tèngiat finas una “norma linguìstica”, duncas règulas iscritas de referèntzia (non 2, 3, 4, etc. normas diferentes).
A su sòlitu, sa norma est su resurtadu de una mediatzione de sa diversidade de sas variedades orales.
Custa règula istandard, duncas, comente “forma de referèntzia” de sa Limba pro rapresentare (comente una “bandera”) in manera unitària (iscrita) sa diversidade reale (orale), est unu bisòngiu chi naschet dae sas propostas e òperas de iscritores comente Araolla (*1550? +1600?), Garipa (*1580 +1640), Madau (*1723 +1800), Cossu (*1739 +1837) e sighit finas a sos iscritores e a sos tradutores modernos.
Oe, imbetzes, sunt sas cummissiones de istudiados chi s’aunint e si ponent de acordu in s’istabilimentu de una norma determinada, incarrigadas dae un’autoridade culturale o polìtica superiore, regionale, natzionale o istatale. Est su chi est acuntèssidu cun sas Normas de sa Lsu (Limba sarda unificada) de su 2001 [3] e cun sa Lsc (Limba sarda comuna) de su 2006 [4], istabilidas dae sa Regione Sarda.
In su 2001, fiat istada sa Cummissione chi aiat istabilidu sas Normas de sa Regione sarda, in su 2006, est istadu su Guvernu de sa Regione sarda chi aiat istabilidu sas Normas, pustis de àere leadu in contu sas ideas e propostas de sa Cummissione: “La Regione, preso atto del confronto di idee e di proposte dei membri della Commissione istituita con deliberazione della Giunta regionale n. 20/15 del 9 maggio 2005, compie il primo passo sperimentale di questo percorso verso la Limba Sarda Comuna, iniziando a contemperare in una proposta unitaria i modelli di standard scritto che hanno animato il dibattito negli ultimi tempi.”
Duncas, cun custu atu “istòricu” e de grandu importu simbòlicu de su 2006, est sa Regione matessi chi (basende·si in su prus de sas propostas adotadas dae sos cummissàrios) elàborat e prescriet sas Normas, proponende·si comente ente normativizadore e normalizadore, ca pustis istabilidas sas normas —sa normativa cuncreta cumposta dae sas règulas e normas chi semus publichende—, cumintzat issa etotu a l’aplicare comente Ente, cun s’isperu s’ispàrgiat in cada logu e impreu, sotziale e territoriale, personale e interpersonale, in manera normale e ufitziale. Custa est sa funtzione de sa Ras, de èssere ente normativizadore e normalizadore, a tretu de pessare e pònnere in pràtica una polìtica linguìstica moderna, operosa e de profetu, pro su presente e venidore de sa limba sarda.

Testos e documentos “a norma”

Cando unu testu àplicat sas règulas istabilidas, naramus chi “est a norma”!
E in cale critèrios sunt basadas custa Normas? In tres critèrios fundamentales, chi balent pro su sardu ma finas pro su prus de sas limbas:
1. iscriimus semper in sa matessi manera cada paràula, sena cunsiderare sos càmbios chi podet tènnere in sa pronùntzia, cando in su cumintzu o in s’agabbu, si ligat a àteros faeddos: su binu non su ‘inu, sos filos non sor filos, su frore non su vrore.
2. iscriimus in una manera ebbia sas paràulas chi tenent pronùntzia diferente ma tenent sa matessi raighina: paghe non pache, pahe, pa°e, paghi, page, pagi, paxi; faeddare non faveddare, fueddari, fueddai.
3. impreamus totu sas paràulas diferentes chi currispondent a su matessi cuntzetu: faeddare, allegare, chistionare, arresonare.

Una limba iscrita unitària pro su guvernu de su territòriu natzionale sardu
Abbaidende sa limba sarda dae su puntu de vista de sos dialetòlogos, bidimus chi su sardu tenet una variabilidade dialetale manna meda, chi podet andare dae deghinas a chentinas de dialetos, cunforna a su “filtru” (sugetivu) chi impreamus, prus largu o prus astrintu. Nen prus nen mancu de sas àteras limbas.
Pro denominare custos dialetos, a su sòlitu ponimus nùmenes geogràficos o de zonas istòricas: pianalzesu, logudoresu, trexentesu, costerinu, baroniesu, marmiddesu, campidanesu, sarrabesu, ogiastrinu, nugoresu, etc.
Si però cherimus descrìere a beru sas particularidades, devimus faeddare de durgalesu, bonesu, lanuseinu, orgolesu, ulianesu, tortoliesu, simaghesu, aristanesu, in pràtica totu sas biddas in ue faeddamus in sardu.
Nemos podet proibire a chie si siat de iscrìere in sardu comente li paret, in sa limba de bidda sua o in variedades interdialetales e zonales o in una limba imbentada! Sende chi semus cumbintos chi peruna de custas variedades zonales est omogènea e unitària (si non tràmite un’astratzione chi non totus sunt dispostos a atzetare). Lu faghent totus a iscrìere cadaunu a contu suo e non dae oe. In ue est su problema?
Non si cumprendet, tando, pro ite calicunu cheret elevare a ufitzialidade pe­tzi duas variedades dialetales zonales de sas prus de trinta chi tenimus. A custu puntu, totu ufitziales!
Ma faghende gosi non nos acurtziamus de unu passu a sa voluntade culturale e polìtica noa, de sos ùrtimos 40 annos: tènnere una limba ufitziale pro l’impreare in cada logu, in sa sanidade, in s’iscola, in sos entes, in sa comunicatzione, in s’economia, in sas bancas, in su cummèrtziu, etc.
Sa limba non nos servit petzi pro poetare, ca sos poetas podent iscrìere in sas variedades dialetales de bidda o zonales. In colada, cherimus nàrrere chi sos dialetos non sunt in perìgulu ca su sardu tenet una norma iscrita de riferimentu (Lsc), ma ca sunt tzedende e perdende pro neghe de s’italianu chi est afoghende totu sos dialetos.
Oe nos bisòngiat finas àteru. Como, in prus de mantènnere bios e de iscrìere sos dialetos, sa novidade istòrica assoluta est chi nos bisòngiat una limba iscrita unitària comente mèdiu comunicativu, identificativu e de guvernu de su territòriu natzionale sardu, si si cheret reconnotu, si si cheret autodeterminare e si si cheret soberanu. Una limba pro èssere presentes e reconnotos in su mundu.
Tando, cadaunu sigat a iscrìere comente li paret, finas in casteddàrgiu, in terranoesu, in macumeresu, ma atzetet cun cuntentesa manna s’idea e sa pràtica ufitziale de una limba pro totus, chi non podet èssere una mèdia matemàtica de sos dialetos, ma unu cumpromissu interdialetale, chi tenimus sa sorte de tènnere giai, pustis de sa delìbera istòrica de su Guvernu sardu chi l’at proposta su 18 de abrile de su 2006: sa Lsc.

Pronuntzias e iscritura de sa LSC

Bastat a leare su manualeddu de sa LSC publicadu in pdf in Rete dae sa RAS [5] pro cumprèndere e ischire chi est in sa natura matessi de sa norma LSC sa possibilidade de:
1. iscrìere in una manera ebbia e pronuntziare in totu sas maneras possìbiles in sos dialetos o limbàgios locales e de...
2. passare dae totu sas pronùntzias locales a una iscritura ùnica in Lsc.
Custu si bidet craru in sa figura chi semus publichende inoghe suta, in ue dae s’iscritura ogru podimus pronuntziare in cale si siat manera e a sa revessa, podimus pronuntziare in cale si siat manera ma iscriende ogru.

Duncas, sa Lsc faghet a la lèghere in totu sos dialetos e pronùntzias locales. E dae totu sos dialetos arribbamus a iscrìere in Lsc in una manera ebbia.
Comente in cale si siat norma iscrita de cale si siat limba.
Sa Limba sarda comuna o cale si siat àtera norma iscrita comuna, non naschet pro trascrìere cada variedade locale, cun sos sonos tìpicos issoro (e duncas sos grafemas), ma pro ‘rapresentare’ sa richesa de sos dialetos in una norma iscrita ùnica e generale. Comente pertocat a cada limba chi si cheret natzionale e ufi­tziale.
Tando est totu tempus pèrdidu a propònnere de nche pònnere in sa norma iscrita generale s’iscritura de sas diferèntzias fonèticas locales.
Pro trascrìere sos sonos locales, bastat a iscrìere totus sos dialetos, cun totu sos grafemas chi bi cherent.
Lsc e dialetos tenent funtziones diferentes ma cumplementares.

Sos “geosinònimos”

Sos “geosìnònimos” sunt paràulas de orìgine diferente chi inditant su matessi cuntzetu. Intrant totus in sa Norma, cun una forma iscrita ùnica, chi rapresentat totu sas pronùntzias locales. Duncas in sa Norma iscrita, intrat es.: magra (non macra, mal°a, maja, etc.), chi benit dae su latinu macŭla; mantza (non mancia), chi benit dae su castiglianu mancha; taca, chi benit dae su catalanu taca.
Gasi etotu pro faeddare, arresonare, chistionare, allegare.

Iscola “de” e “in” sardu: oralidade e iscritura, norma iscrita comuna e variedades dialetales
Gràtzias a sas leges in vigore, mescamente sa 482/99, s’iscola dat sa possibilidade de imparare “su” sardu e sas matèrias (totus) “in” sardu.
In sas iscolas de sas biddas in ue su sardu l’allegant, bastat a sighire a praticare sa variedade de su logu, orale e iscrita, faeddada dae sos pitzinnos. Ca sas variedades locales si podent iscrìere totus! Bastat a istabilire ite grafia bi cheret pro trascrìere fonemas particulares.
S’in casu, est su maistru chi devet fàghere cada isfortzu pro addatare su limbàgiu suo a su de sos iscolanos.
Sigomente su sardu est una limba chi assegurat s’intercumprensione a pare in su territòriu linguìsticu suo, siat su maistru siat sos iscolanos ant a pòdere impreare cada unu su limbàgiu suo.
Siat comente si siat, su maistru devet fàghere imparare sa currispondèntzia de sa variedade locale (orale e iscrita) cun sa norma iscrita generale, comente podet èssere sa Lsc.
In biddas in ue s’italianu est sa limba chi sos pitzinnos imparant in famìlia, a sos pitzinnos, e a sos babbos e mamas chi no ischint su sardu, lis at a pàrrere de comodidade manna a imparare deretu sa norma iscrita generale, chi ant a pòdere pronuntziare cun pagas reguleddas, mescamente in contu de fonosintassi. A imparare unu limbàgiu locale, difatis, bi cheret su matessi isfortzu de imparare una norma generale.

Libros e materiales didàticos

E sos libros e materiales didàticos? Unos cantos materiales los podent ammaniare, finas in sas variedades locales, maistros e professores chi los podent imprentare cun unu fotocopiadore o cun imprentadoras laser.
Cunforma a su dinare a disponimentu e a su cumbèniu, b’at a àere libros iscritos in variedade locale (de matèrias locales) e in sa norma generale (sos àteros).
Ma, a su sòlitu, libros e entziclopedias in pabiru, pro resones econòmicas e de economia de iscala, no at a cumbènnere a los iscrìere in sa variedade locale.
In prus de su materiale imprentadu in pabiru, sas tecnologias de sa Rete internet podent cunsentire de iscrìere testos in cada variedade locale o sighende una norma iscrita ebbia, generale pro totus, ma cun sas pronùntzias locales.
Est craru chi, prus est generale e costante s’iscritura e prus at a crèschere s’intercumprensione e intercambiabilidade de sos documentos, e sa lestresa pro los lèghere in totu sa Sardigna.